.MELEK ALLİOĞLU
Şehirlerin tarihsel hafızaları vardır, Erzurum ve tarihi ile ilgili olarak derin bir hafızaya sahip Tarihçi Yazar Abdurrahman Zeynal ile 10 Ocak Çalışan Gazeteciler günü nedeniyle Erzurum Basın tarihi ile ilgili konuştuk. 147 yıllık Basın ve Gazete ve Matbuat tarihine sahip Erzurum’da ki gazetecilik ve basın sektörü serüvenini anlatmaya çalıştığımız röportajımızda, dün ve bugün karşılaştırmasının yanında, gazeteciliğin her aşamasında ki ilke, ahlak ve etiğini ele aldık.
-Matbaa ve Matbuatın Erzurum'a geliş serüveni nasıl oldu:
“1867 yılında başlayan ve günümüze kadar geçen 147 yıllık süre içinde inişli çıkışlı bir grafik izleyen Erzurum basını bu süre içinde şehrin, bölgenin ve ülkenin problemlerine çözüm aramış, halkı bilgilendirmiş günümüze kadar gelmiştir.
1440'lı yıllarında matbaanın bulunmasından 437 yıl sonra matbaa Erzurum'a getirilmiş ve bu koşuya şehrimiz 437 yıl geriden başlamıştır. Bu tarihten sonra , Erzurum Vilayet Matbaası(1872), Erzurum Matbaası(1911), Albayarak Matbaası (1913- 1918), Kolordu Matbaası(1919), Erzurum Demir yolu Basım Evi(1926),Cinisli Basımevi(1949), Güven-Petek Basımevi(1950), Nur Basımevi(1950), Yeni Erzurum Basımevi (1950), Doğu Basımevi(1954), Tek Basımevi(1954), Ahmet Polat Basımevi(1956), Doğan Basımevi(1956), Ekspres Basımevi(1957), Vatan Basımevi(1958), Müftüoğlu Basımevi(1960) Ticaret Basımevi (1962), Kale Basımevi(1946), Mega Ofset Basımevi (1994) Zafer Ofset ve Göktürk Matbaacılık yanında Atatürk Üniversite Matbaası da bu süre içinde görev yaptı.
1985'lerde devletin teşvikleri sonucu; Hürriyet, Sabah, Tercüman, Türkiye ve Zaman gazetelerinin bölge basım matbaaları şehrimizde kurulmuş ancak bir kaç yıl içinde ne yazık ki Trabzon'a taşınmışlardı”
- Süreli ve süresiz yayınların gelişim sürecinden bahseder misiniz?
“Yaklaşık 150 yıllık süre içinde Türkçe, Ermenice süreli ve süresiz yayınlar Erzurum bölgesinin fikir hayatına etki ettiler.
Süreli Yayınlar içinde 1867 yılında yayın hayatına başlayan Enver-ı Şarkiye Anadolu'daki Türk basının öncülüğünü yapmıştır.Bunu 1891 yılında yayın hayatına başlayan Hadikatü'l- Ahrar izlemişti. 1911 yılında Bingöl-Necat devreye girdiğinde aynı yıl Sada-yı Şark okuyucularıyla buluştu. Balkan savaşı yıllarında çıkan Farık'ı 1913 yılında Albayarak gazetesi takip etmişti.
1913 yılında eğitim ağırlıklı çıkan Mektep Duyguları adlı dergide Erzurum Basın tarihindeki yerini almıştı. Ayrıca Ermeniler tarafından çıkarılan Haraç ve Sird adlı gazeteleri de ilave etmek gerekir.
Cumhuriyet döneminde Albayrak 2 yıla yakın basın hayatını devam ettirmiş sonrasında Varlık gazetesi bu görevi üstlenmiştir.
Erzurum'da 1923 yılından sonra özellikle öğretmen ağırlıklı; Özdilek, Muallimler Birliği(1924), Bizim Gazata(19126), Türk Çocuğu(19126), Kar yuvası(1927), Şen Yayla (1927), Yaylamız Erzurum(1934), 11 Mart Dergisi(19335), Doğu(1936) Ata yolu(1939), Erzurum (1939), Ajans Haberleri(1940) dergileri çıkmıştı.
1940'lı yılarına gelindiğinde Halk Evinin çıkardığı ve içinde kıymetli fikir ve şehir yazılarının olduğu Yayla ve Erzurum dergileri dönemlerini en iyi yansıtanlarıydı.
1950 yılından sonra matbaa sayısında ve yayınlanan gazete sayısında ciddi artışlar oldu. Bunların içinde Doğu, , Demokrat Erzurum Şarkın Sesi, Hakimiyet, Yeni Aziziye, Palandöken, Erzurum Ticaret Sicili Gazetesi, Hür Söz, Hakikat, Milletin Sesi, Ekspres, Şafak, Ufuk Azizye, Serhat gazeteleri dönemlerinde basın adına önemli işlere imza attılar.
1959 yılında yayın hayatına başlayan Tarih yolunda Erzurum dergisi ile 1963 yılında yayın hayatına başlayan Yakutiye dergileri dönemlerine damga vurdular. Gerçekten bu iki dergi Erzurum; kültür,sanat, edebiyat,tarih ve diğer konularda unutulmaz makaleleriyle bir devre ışık tuttular.
Yine bu dönemde Oltu, Aşkale,Hınıs,Horasan, Pasinler, İspir ve diğer ilçelerimizde çıkan gazeteler ilçe sorunlarını işleyerek problemleri ilgililere ulaştırdılar.
1960'larda farklı bir gazete olan Devrim yayın hayatına başlıyor ve şehirle ilgili sorunları sol anlayışla irdeliyordu.Bu arada; Örgüt, Yeni Şafak, Aşkale'de Sabah, Nene Hatun, Dadaş, Uyanış, Kümbet, Oltu, Halkın Sesi, Hamle, Adımlar, Homongosol, Azizye, Erzurum fuarı, Yağmur,Dergah, Mina, Karçiçeği, Nene Hatun, Erzurum , Palandöken ,Ufuk 2000, Kalem ve Onur,Kilim, Cemre, Erzurum Sevdası, Beyazşehir Palandöken,Akademik araştırmalar ve daha nice gazete ve dergi okurlarıyla buluştu”
- Erzurum basınına hizmet etmiş ünlü simalar kimlerdi?
“Tüm bu zaman içinde ; Muallim Naci, Cevat Dursunoğlu, Sıtkı Dursunoğlu, Süleyman Necati Güneri, Abdurrahim Şerif Beygu, Ahmet Hamdi Tanpınar, Şevket Süreyya Aydemir, Cemalettin Server Revnakoğlu, Orhan Okay, Remzi Oğuz Arık, Zeki Başer, Ziyaettin Fahri Fındıkoğlu, Mehmet Kaplan, Erol Güngör gibi yüzlerce bilim adamı, gazeteci, siyasetçi Erzurum gazete ve dergilerinde yazı yazdılar”
- Erzurum basının tarihsel sıkıntıları sizce nelerdi?
“Erzurum Basının sıkıntıları başında ; gazete kağıdı, matbaa tesisleri ve geniş yazı kadroları 1900'lerde büyük ihtiyaçtı. Cumhuriyetin başlangıcından 1950'lere kadar devam eden maddi eksikler giderildi. Erzurum matbuatı bu dönemde rahat bir nefes aldı.
Günümüzde elektronik dünyanın imkanları, haberleşmenin kolaylaşması, fotoğraf teknolojilerindeki süratli gelişmeler basının işini kolaylaştırdı. Yazmak isteyenler için yeni köşeler ihdas edildi.
Yerel basın için bu dönemde en büyük problem okuyucu bulmak, okuyucuya ulaşmakta toplandı. Yeterli ekonomik kaynak olmaması nedeniyle, basının en büyük gelir kaynağı olan reklamlardaki düşüş sonucu kaliteli bir basının olması önündeki en büyük engeli teşkil etti”
- Birazda gazete Tirajları konusunu ifade etseniz?
“Halbuki "Envar-ı Şarkiye, Hadikat'ül-Ahrar, Albayrak" gibi gazetelerin ünü Erzurum sınırlarını aşmakta, Türkistan'da, Kafkasya'da okunmakta ve ciddi etkileri olmaktaydı. Günümüz Erzurum basının etkisi ilçelere bile ulaşmakta zorlanması ayrıca düşünülmesi gereken bir konuydu.
Envar-ı Şarkıyyenin 1870'lerde Tirajı 2000 civarında idi. Dağıtım alanı sadece Erzurum değil Kafkasya ve Ortaasyaya bile ulaştırılıyor böylece insanlar olup bitenden haberdar ediliyordu. 1919'larda Albayrak gazetesi ciddi bir fikirle çıkmasının yanında Manşetten Vilayat-ı Şarkiye Ermenistan olamaz diye çıkıyor etkisi tüm vatan sathına yayılıyordu. Bu iki gazetenin Tirajları ve etki alanları dikkate alındığında günümüzdeki imkanlara göre durumun çok gerilerde olduğu görülmektedir.
Ekonomik zorluklar ve matbaanın azlığı , yazar, çizer noksanlığı eskilerde fazla olmasına karşılık günümüzde gazetelerin ve çalışanlarının ekonomik zorluğu esas alındığında çok ciddi farkların olduğu görülmektedir.
- TRT Bölge Radyosunun kurulması ne gibi yenilikler getirdi?
“Erzurum basının bir diğer değeri hiç şüphesiz TRT Erzurum radyosunun 1966 yılından beri bölge yayınları yapması, onlarca sanatçı yetiştirmesi, yapımcı, programcıları çıkarması basınımız açısından son derece önemlidir”
- Gazete yazı kadroları tarihsel süreçte nasıl bir seyir izledi?
“Gazetelerin yazı kadroları bakımından elbette farklar vardı. Osmanlıdan 1970'lere kadar gazete yazarları farklılık arz etmekteydi. Osmanlı döneminde şehrin münevverleri, muallimleri ve mülki görevliler bu işi üstlenmişlerdi. Cumhuriyet sonrasında ise yazma işini dönemin öğretmen ve yarı resmi görevliler oldular.
1960 sonrasında ise daha çok sivil çalışanlar bu işten ekmek yiyenler gazetelerin yeni fikir emekçileri oldular. Bu durum zaman zaman sıkıntılara yol açtı sanırım. Bunun giderilmesi içinde meslek içi eğitimlerin yapılması, çalışanların haklarının korunması, meslek dayanışmalarının artırılması ve haberlerde objektifliğe önem verilmesi aranılan meziyetler olduğunun paylaşılmasıdır. Etik kurulların devreye sokulması da işin güzelliği olacaktır”
-Günümüz Erzurum Gazetecilik mesleğinin durumundan bahseder misiniz?
“Yaklaşık 147 yıllık Basın ve gazetecilik geçmişine sahip Erzurum’da maalesef acı bir gerçekle karşı karşıyayız. Çünkü Doğu’nun Babıali’si olarak bilinen Erzurum basını eski etikisini ve inandırıcılığını yitirmiş durumda. Çok değil 15 yıl öncesine kadar Erzurum’da yapılan bir haber Türkiye gündemini belirlerken, maalesef günümüz Erzurum basını sesini duyurmakta bayağı bir zorlanıyor. Oysaki tarihimize baktığımızda kurtuluş savaşının meşalesini yakan unsurlarından biride Erzurum basının olduğunun görürüz ”
- Son olarak ne söyleyebilirsiniz?
“Sonuç olarak gerek Türkiye basınına, gerekse Erzurum basınına hizmet eden, yazan, çizen, alın teri, el emeği veren tüm çalışanların bu gününü kutlar daha nice güzel hizmetlere imza atmalarını temenni ederim.